Łomża

Fragment artykułu „Wybrane mniejszości wyznaniowe w Łomży i powiecie łomżyńskim ze szczególnym uwzględnieniem okresu dwudziestolecia międzywojennego”   wygłoszonego 30.11.2014 r na  konferencji naukowej w Supraślu /związanej z tematyką tożsamości małych miast  /Wiesław Czupryński  „Ewangelicy w Łomży”

Skąd zatem wzięli się ewangelicy na ziemi łomżyńskiej?  Północne Mazowsze,  w skład którego Łomża i jej okolice zawsze wchodziły, były „polityczną bazą katolicyzmu polskiego”[1] Trudno było znaleźć tutaj jakiś ośrodek reformacyjny. Przyczyną tego wydaje się być słaby rozwój społeczno-ekonomiczny regionu   i  zachowawcze postawy tutejszej szlachty. [2] Reformacja nie wydała początkowo swoich owoców w Łomży i jej okolicach .Wiek XVI był wiekiem rozwoju myśli protestanckiej  i szerzenia się idei reformy kościoła także w Rzeczpospolitej, ale warto przypomnieć, iż Zygmunt I Stary nie był zwolennikiem Reformacji i w 1520 r. wydał m.in. edykt zakazujący głoszenia nauki Lutra. Pomimo to Sejm nie potwierdził owego edyktu królewskiego, uznając go za sprzeczny  z duchem Konstytucji Nihil Novi ,  a starostowie nie kwapili się z jego egzekwowaniem [3] . Warto tutaj zwrócić uwagę   na postać Pawła z Wizny, znanego arianina ziemi łomżyńskiej, którego twierdzenia wyprzedzały znacznie swoją epokę – twierdził on m.in. : ” Pismo Święte jaśnie świadczy, że Bóg z jednej krwi uczynił wszytek rodzaj człowieczy; wedle czego wszyscy jesteśmy sobie równi; bo jeśliśmy wszyscy z jednej krwi, tedyśmy wszyscy sobie bracia.    A jeśli bracia, a jakoż może brat nad bratem panować?Jako może jego potu używać?„                                                                                                                         Idea równości międzystanowej była rewolucyjna jak na owe czasy, ale ograniczała się zazwyczaj do przekonań samej szlachty, czego potwierdzeniem  był  akt tolerancji wyznaniowej zawarty w  dokumencie Konfederacji  Warszawskiej z roku 1573.[4] W każdym  razie Reformacja nie zyskała sobie początkowo zbyt wielu zwolenników w okolicach Łomży. Dopiero na przełomie XVIII i XIX wraz z napływem osadników niemieckich na teren  Mazowsza  możemy mówić o tworzeniu się zrębów społeczności luterańskiej w Łomży. Oczywiście nie oznaczało to od razu powstania sformalizowanych struktur wyznaniowych w postaci filiału bądź parafii ewangelickiej.  W roku 1798 władze kamery białostockiej powierzyły dziekanowi    Frentzlowi  z Ostrokollen k. Ełku  (dziś Ostrykół) opiekę m.in. nad luteranami z Łomży i jej okolic, a w 1802 r.  pojawił się nawet zamysł powołania parafii w Łomży. Do tej pory ewangelicy łomżyńscy mogli liczyć na opiekę księży z Pisza, Ełku i Suwałk.[5] Nawet, jeśli początkowo ewangelicy łomżyńscy wywodzili się w większości spośród  ludności niemieckiej, to zapewne napływ na ziemię łomżyńską polskojęzycznych Mazurów, przyczynił się do polonizacji tego środowiska, zwłaszcza, że niektóre konwersje Polaków na protestantyzm nie wynikały  z przekonań, ale były stricte  techniczne jak choćby łomżyńska konwersja na luteranizm  z 24 maja 1899 r. Józefa Piłsudskiego. Wiązała się ona bowiem z możliwością zawarcia małżeństwa przez przyszłego Marszałka Polski z rozwódką Marią Juszkiewiczową    w miejscowości   Paproć Duża. Innymi przyczynami konwersji mogły być chęć  podjęcia studiów   w Prusach czy też zrobienia kariery wojskowej lub urzędniczej.[6]  Jak zauważył  L. Raczkowski stereotyp „Niemiec –ewangelik” nie miał zastosowania   w warunkach łomżyńskich, bowiem w roku 1860 na 172 ewangelików zaledwie 80 było Niemcami, a w 1865 r. na 500 rodzin ewangelickich tylko ok. 20% stanowili Niemcy, pozostali byli narodowości polskiej ”po większej części wieśniacy Mazurzy” . W 1901 r. w Łomży zamieszkiwało  ok. 3 %  ewangelików, a  narodowość niemiecką deklarowało tylko      0,7%  osób.  Natomiast według spisu z 1921 r. na terenie powiatu łomżyńskiego spośród 758 ewangelików zaledwie 289, czyli  ok. 38 % było Niemcami. [7]

Ważnym momentem w rozwoju luterańskiej społeczności łomżyńskiej   było powołanie dla niej filiału parafii zboru w Paproci Dużej w roku 1838,  co miało skutkować w przyszłości irygowaniem samodzielnej parafii ewangelickiej   w Łomży. Według posiadanych przez nas informacji, na obszarze ziemi łomżyńskiej żyło wówczas ok. 515 rodzin luterskich, liczących 1526 osób. Powstanie zboru łomżyńskiego datuje się na rok 1843, kiedy to zbór otrzymał stałego pastora  w osobie ks. Bogumiła Tydelskiego.[8]

Ewangelicy łomżyńscy potrzebowali świątyni  i znaleźli ją w dawnym popijarskim kościele, który decyzją Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego w lutym 1853 r. został im przekazany  i po remoncie sponsorowanym  m.in.  przez Konsystorz Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Warszawie i cesarzową Aleksandrę Fiodorowną oddany do użytkowania dnia 21 października 1855r . Organizacyjnie parafia łomżyńska przynależała do diecezji ( zwanej wówczas superintendenturą) płockiej , a następnie augustowskiej. W 1867 r. w jej skład wchodziły m.in. powiat łomżyński i kolneński, Tykocin  oraz filiał szczuczyński, co dawało razem 1870 osób. [9]

Parafia potrzebowała plebanii i z jej braku wynajmowała mieszkania dla swoich księży, aż wreszcie dzięki staraniom zasłużonego dla ziemi łomżyńskiej   ks. Kacpra Mikulskiego  zbudowała własny dom parafialny znany obecnie jako   Dom Pastora[10]

W ocenie tegoż księdza pastorat łomżyński był „maleńki i ubożuchny” [11]   Zgodnie z dekretem carskim z 1849 r. §184  na czele  parafii stało tzw. zgromadzenie parafialne zbierające się co najmniej raz na trzy lata, a zarząd majątkiem należał   do kolegium kościelnego  ( w jego skład wchodzili ksiądz proboszcz oraz delegaci parafialni wybierani przez wspomniane wcześniej zgromadzenie-zazwyczaj byli to najbogatsi i najbardziej wpływowi członkowie zboru). Proboszcza parafii wybierano także poprzez głosowanie w obecności członka konsystorza ewangelickiego zgodnie   z procedurami  ustawy carskiej z roku 1849. Oczywiście wybór pastora musiał być zatwierdzony przez  superintendenta (odpowiednika biskupa) . Pastor był ordynowany i wprowadzany w urząd na specjalnym nabożeństwie poprzez swojego zwierzchnika diecezjalnego. Do obowiązków księdza ewangelickiego należało oprócz posługi duszpasterskiej m.in. opieka nad edukacją religijną dzieci parafian,     działalność charytatywna, prowadzenie akt parafialnych oraz współgospodarzenie z kolegium kościelnym majątkiem zborowym. [12]                                                                                                                                                                            Poza wspomnianym wyżej ks. Tydelskim, trzej kolejni pastorzy byli Niemcami byli to: Gustaw Wilhelm Müller, Karl Wagner oraz  Karol Juliusz Mrongowiusz, za którego probostwa ewangelicy w Łomży otrzymali kościół popijarski i oddali go do użytku  po remoncie w  dn. 31.10.1854 r. Było to w dniu tzw. Święta Reformacji obchodzonego, przez ewangelików różnych obrządków, na pamiątkę wywieszenia 95 tez przez doktora Marcina Lutra w Wittenberdze w roku 1517 r. W dniu tegoż święta, przyjechali do Łomży dostojnicy kościelni m.in. biskup kościoła zwany wówczas superintendentem generalnym ks. Ludwig, ks. Bergman                           z Mariampola oraz okoliczni pastorzy z Pułtuska, Przasnysza i Białegostoku,. W 1858 r. nowym pastorem łomżyńskim został ks. Jan Adam Haberkant  i był nim do czasu swojego aresztowania  w roku 1863   i wydaje się, że pastor Mrongowiusz administrował parafią w Łomży do roku 1865. Ks. Jan Haberkant był polskim patriotą zaangażowanym w działalność przedpowstaniową, organizował demonstracje patriotyczne oraz wygłaszał kazania nawołujące do powstania  i popierające powstanie styczniowe, za co został aresztowany  i wywieziony na zesłanie w głąb Rosji. Po tym zesłaniu nie wrócił już do pełnego zdrowia i jego ostatnią parafią była zbór w Kaliszu.[13]

Parafia łomżyńska miała po Haberkancie  kilku  jeszcze pastorów,   ale najwybitniejszym był bez wątpienia ks. Mikulski. W 1884 r. pastorem w Łomży zostaje właśnie ks. Kacper Mikulski, postać zasłużona dla miasta i związana z nim  do  śmierci w roku 1935 . Był konwertytą   z katolicyzmu i  to konwertytą z przekonania. Byłym zakonnikiem katolickim- bernardynem,  a nawet gwardianem klasztoru w Samborze. Postać księdza  jest malownicza i pełna interesujących wątków,   to ten pastor nadawał ton życiu parafii w 20-leciu międzywojennym do roku 1930,  kiedy to przeszedł na emeryturę[14]

Warto tutaj zacytować kilka informacji o pastorze Mikulskim: „W roku 1884 objął Parafię Łomżyńską, z którą związał się na pół wieku.( …) Była to parafia bardzo rozległa, obejmująca całą Gubernię Łomżyńską. Wyremontował Kościół, zbudował plebanię, cały czas sporo publikował. Gdy nasiliła się germanizacja Mazurów w Prusach, zaczął nielegalnie dostarczać im literaturę religijną w języku polskim.  Był związany z lewicą niepodległościową – PPS, także jego dzieci związały się z tą partią. Na swojej plebanii urządził magazyn nielegalnej literatury patriotycznej, a także drukarnię, która nakierowana była głównie na potrzeby Mazurów. Swoją opieką duszpasterską obejmował przybywających gościnnie na stronę mazowiecką Mazurów i pobudzał ich do wiary i polskości. Publikował w polskich gazetach ewangelickich w Prusach, zaangażował się także w plebiscyt na rzecz przyznania Polsce zamieszkanych przez potomków mazowieckich osadników – Mazurów części  Prus Wschodnich. Swoją służbę jako duchownego traktował jako służbę Bogu i ludziom. Zaangażował się w działalność edukacyjną, ruch abstynencki, a także w duszpasterstwo więzienne(…)Gdy wybuchła I wojna światowa postanowiono odesłać ks. Mikulskiego   na emeryturę, jednak głównym powodem tego nie był zaawansowany wiek, była to kara za jego działalność patriotyczną. Zamieszkał na zachodzie Mazowsza – w Płocku.   Do Łomży powrócił w 1918 roku, urzędował tam wtedy niemiecki pastor ks. Buechler. Po odzyskaniu niepodległości ks. Mikulski powrócił na urząd pastora zboru Łomżyńskiego. Dopiero w 1930 w wieku 90 lat przeszedł na emeryturę.  Został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi. Żoną ks. Mikulskiego była  Maria z Kotszych, pochodząca z Tarnowa. Mieli 5 dzieci, w tym Zofię po mężu Gundlach – później pastorową  w Płocku, Kaspra Adama – działacza socjalistycznego, który wyjechał do USA i tam został pastorem i Tytusa – współpracownika Józefa Piłsudskiego.”[15]

Po przejściu na emeryturę sędziwego pastora Mikulskiego, jego następcami    byli kolejno: w latach 1930-31 Karol Edward Świtalski, który zmienił 700-osobową parafię w Łomży na zbór w Brześciu. Jego następcą był nacjonalista niemiecki Aleksander Jehnke, który nie potrafił się odnaleźć w polskiej , patriotycznej parafii łomżyńskiej i po kilku miesiącach zrezygnował  z pracy w mieście przenosząc się  do Wiżajn[16] Pogrzebem pastora Mikulskiego w 1935 r. zajął się kolejny proboszcz łomżyński Henryk Zalewski , oskarżony później przez zarząd parafii o malwersacje finansowe i przywłaszczenie 457 dolarów USA i zawieszony w funkcji proboszcza przez Konsystorz KEA  w czerwcu 1936 r. Administratorem parafii został ks. Stefan Gumpert   z Radzymina do 1937 r. a potem ostatnim księdzem ewangelickim Łomży   był   Zygmunt Kuźwa, za którego probostwa odnowiono świątynię latem 1939 r.[17] Warto tu nadmienić, że był to kolejny już łomżyński pastor patriota, który zginął w Powstaniu Warszawskim walcząc w 4 kompanii „Watra”  w batalionie „Kiliński” pod pseudonimem „Pleban”[18].

Ponad 100-letnia historia parafii ewangelickiej w Łomży kończy się wraz     z wybuchem II wojny. We wrześniu 1939 r. budynek kościoła ewangelickiego doświadczył bombardowania niemieckiego i został uszkodzony[19].     Natomiast  we wrześniu roku  1944 r.  zniszczyły go wojska  niemieckie podczas opuszczania Łomży. [20]  Co się stało z ewangelikami łomżyńskimi? Ulegli rozproszeniu-część z nich zapewne zginęła w zawierusze wojennej, część wyjechała, a nieliczni już dzisiaj łomżyńscy ewangelicy należą do parafii Kościoła Ewangelicko – Augsburskiego w Piszu, której aktualnym pastorem jest  ks. Marcin Pysz. [21]                                                                                                                                                                                                                                     Jak ich obecność wpływała na obywateli Łomży? Wiemy o manifestacjach patriotycznych w czasach ks. Haberkanta , o patriotycznym pastorowaniu   Kacpra Mikulskiego i wreszcie o bohaterskiej śmierci ostatniego pastora  luterskiego Łomży w Powstaniu Warszawskim. Ewangelicy pozostawili ślady w mieście- znajdujemy ich obecność na cmentarzu , pozostały zbudowane przez nich budynki,   ocalał m. in. Dom Pastora[22] . Pamiętamy o ewangelikach w Łomży – kilka lat temu odbyła się  u nas konferencja Towarzystwa Naukowego im. Wagów [23] poświęcona tej społeczności. Obecnie w Łomży obok siedziby „Fundacji Czas Lokalny”   przy Starym Rynku, znalazły się obok siebie ceramiczne figury znanych Łomżan, wśród których znajduje  się  także popiersie ks. Kacpra Mikulskiego.